गोंधळीः आर. व्ही. रसेल (1916) यांच्या मते......
"द ट्राईब्स ॲण्ड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया" हे रॉबर्ट व्हेन रसेल यांचे ऐतिहासिक व जागतिक दर्जाचे गाजलेले पूस्तक आहे. या पूस्तकात रसेल यांनी ब्रिटीश भारतातील सेंट्रल प्रोव्हीन्सेस ऑफ इंडिया म्हणजेच आताच्या मध्यप्रदेश व विदर्भ, मराठवाडा मधील विविध जाती व जमातींची माहिती या पूस्तकात दिली आहे. रॉबर्ट व्हेन रसेल हे एक जगप्रसिध्द लेखक व अधिकारी होते. त्यांचा जन्म 8 ऑगस्ट 1873 रोजी झाला व ते 30 डिसेंबर 1915 रोजी म्रूत्यू पावले. त्यांचे हे पूस्तक 4 खंडात उपलब्ध आहे. त्यातील खंड 3 मध्ये मध्य भारतातील गोंधळी व इतर जाती जमातींची माहिती उपलब्ध आहे. विशेष म्हणजे हे पूस्तक त्यांच्या मू्त्यूनंतर सन 1916 मध्ये मॅकमिलन व कंपनी लिमीटेड सेंट मार्टिन स्ट्रीट लंडन यांनी प्रकाशित केले. रसेल हे 1901 च्या भारतीय जनगणनेचे अधिक्षकही होते. त्यांच्या सोबत राय बहादूर हिरालाल हे ही सहाय्यक म्हणून होते. द ट्राईब्स ॲण्ड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया हे पूस्तक इंटरनेटवर इंग्रजी मध्ये ई-बूक स्वरूपात उपलब्ध आहे. या पूस्तकातील गोंधळी जातीचे केलेले वर्णन मी वाचले व एका इंग्रज लेखकाने 100 वर्षांपूर्वी इंग्रजीमध्ये काहीतरी लिहीले आहे याने मी भारावून गेलो व माझ्या जात बांधवांनाही हे माहित व्हावे, वाचायला मिळावे म्हणून याचे मी मराठीमध्ये भाषांतर करायचे ठरवले जे आपणा समोर सादर करत आहे. हे भाषांतर करत असतांना मी माझ्या मनाचे यात काहीही समाविष्ठ केले नाही. तसेच मूळ लेखनातील काहीही वगळले नाही. केवळ काही शब्दांचे अर्थ जे जूने वेगळे होते व नवीन वेगळे आहेत ते समाविष्ठ केले आहेत. तसेच काही शब्दांचे स्पष्टीकरण तर काही शब्द समूहांबददलचे शब्द देखील आपल्या आकलन सूलभतेसाठी समाविष्ठ केले आहेत.
या पूस्तकात रसेल म्हणतात की, गोंधळी ही भारताच्या मध्य प्रांतातील (मध्यप्रदेश) व वरार (व-हाड) मधील मराठा जिल्हायांतील भटक्या, भिक्षूक व संगितकारांची जमात आहे. गोंधळी हा शब्द मराठीतील गोधरणे या शब्दापासून तयार झाला आहे ज्याचा मूळ अर्थ आवाज किंवा गोंगाट करणे असा होतो. 1911 च्या जनगननेत गोंधळी लोकसंख्या बेरार मध्ये 3000 तर मध्य प्रांतात 300 आढळून आली. ही जमात बॉम्बे प्रांतात देखील आढळून येते. जातीची उत्पत्ती स्पष्ट नसली तरी वाघ्या आणि मूरळींच्या संततीतून किंवा त्यांच्या पालकांनी आपल्या प्रतिज्ञेच्या पूर्ततेसाठी मंदीरांना वाहीलेल्या मूलामूलींमधून अस्तीत्वात आली असावी. श्री. किटस यांनी 1881 च्या बेरार जनगनना अहवालात नमूद केले आहे की, गोंधळी हे तूळजापूर येथील तूकाईच्या मंदीराशी किंवा माहूर येथील रेणूका मंदीराशी जोडलेले आहेत. हा मजकूर प्यारेलाल मिश्रा यांच्या मानववंशशास्त्राच्या श्री. केशवराव जोशी लिपीक हेडमास्टर सीटी स्कूल, नागपूर यांनी लिहीलेल्या कागदपत्रातून संकलीत केला आहे.
गोधळी जातीच्या कदमराई व रेणूराई या उपजाती आहेत. ज्या आपसात विवाह करीत नाहीत. मध्य प्रांतामध्ये या दोन उपजातींशिवायही अनेक उपजाती देखील आहेत. त्यांच्यापैकी बहूतेक विशिष्ठ जातींची नावे आहेत आणि त्यात स्पष्टपणे या जातींच्या सदस्यांचा समावेश आहे. जे पूढे गोंधळी अथवा गोंधळयांचे वंशज बनले. अशा प्रकारे उपजातींची नावे ब्राम्हण गोंधळी, मराठा गोंधळी, माने गोंधळी, कुणबी गोंधळी, खैरे गोंधळी, तेली गोंधळी, महार गोंधळी, मांग गोंधळी, अशी आहेत. विदूर गोंधळी देखील आहेत! त्याच बरोबर काही देशकरांमधून काही दख्खनमधून तर काही गंगेपलीकडून आलेले आहेत. काही हिजडे व नपूंसक देखील गोधळी बनले. म्हणूनच हे स्पष्ट आहे की, या जातींचे सदस्य गोधळी बनतात आणि त्यांचे विवाह त्यांच्या स्वतच्या जातीच्या तसेच इतर जातीधर्मांतून आलेल्या लोकांसोबत होतात. त्यामूळे त्यांचे नात्यांचे सामाजिक स्थान निश्चित होते. सर्व गोधळयांना सैद्धांतिक‍दृष्ट्या समान मानले जाते परंतू असे असले तरी त्यांच्या मूळ पायांवरच त्यांचे स्थान निश्चित होते व म्हणून जातीची सामाजिक भावना त्यांच्या या धारणेस परवानगी देण्यास खूपच कठोर असते व म्हणूनच हे समाधानी असतील की नाही याबाबत शंका आहे.
कुणबी गोधळी सामान्य कुणब्यांकडून अन्न घेउू शकतात परंतू ते भिक्षूक असल्यामूळे त्यांचा दर्जा कनिष्ठ असतो. त्यांच्या खालचा असतो. जातींमध्ये अनेक गट व गोत्र आहेत ज्यांची नावे अनुवंशावरून व प्रादेशिकतेवरून वर्गीकृत केली जातात. उदा. डोकीफोडे ज्यांनी भिक्षा मागताना डोकी फोडलेली असतात, सूक्ते जे सडपातळ वा कमकूवत असतात, मूके जे मूक असतात, जबल ज्यांचे जोग्यांसारखे लांब केस असतात व पाचंगे ज्यांना पाच अवयव असतात. मुलींचा विवाह नियम असल्याने त्याप्रमानेच किशोर अवस्थेपूर्वीच केला जातो. विवाह कुणब्यांप्रमाणेच सामान्य विवाहांप्रमाणेच होतात मात्र रेणूका देवीची विशेंष प्रार्थना केली जाते आणि मूलाला जातीच्या पाच विवाहीत पूरूषांकडून कवडयाची माळ परिधान केली जाते. जोवर हे होत नाही तोवर त्याला गोधळी मानले जात नाही. ब्रम्हचर्य हे आदेशाचा सिध्दांत नाही. विधवांच्या पूर्नविवाहास परवानगी आहे. पूरूषांकडून स्त्रिच्या गळयात काळया मण्याची माळ परिधान केली जाते आणि स्त्रीकडून पूरूषाला पायात घालण्यासाठी एक बूटाची जोडी दिली जाते. दुसरी पत्नी आपल्या पतिच्या पहिल्या पत्नीची चांदीची किंवा सोन्याची प्रतिमा आपल्या गळयात सतत परिधान करते आणि जेवण्याआधी त्या प्रतितेचे पूजन करते. तसेच तिच्या पतीसोबत झोपण्यापूर्वी तिला परवानगी मागीतली जाते. या जातीत देवी भवानी अत्यंत आदरणीय आहे आणि तीच्या सन्मानार्थ श्रध्देने मंगळवारी व शूक्रवारी उपवास केला जातो. ते त्यांची संगीत वादये दस-याच्या दिवशी पूजतात आणि देवीला बोकडाचा नैवेदय अर्पण करून रात्रभर गातात व नाचतात. हा त्यांचा मूख्य उत्सव आाहे.
ते अश्विन महिन्यात सप्टेंबर ऑक्टोबर मध्ये 9 दिवसांचे उपवास करतात आणि ज्वारी किंवा गव्हाची घरात देवीसमोर उगवण करतात. गोंधळी भिक्षूक संगीतकार आहेत. ते लगीनसराईत उच्च जातींमध्ये विवाहप्रसंगी नृत्यांसह गोधळ साजरा करतात. गोधळासाठी चार माणसे आवश्यक असतात. त्यातील एक लांब, लाल किंवा पांढरा झगा घालून डोक्यावर कापडी पगडी बांधून पायात घूंगरे बांधून व गळयात कवडयाची माळ घालून नृत्य कला गाण कला सादर करतो. तर इतर तीन त्याच्या मागे उभे रहातात. त्यातील दोघे संभळ तुणतूणे वाजवतात तर एक जण हातात पवित्र मशाल घेवून उभा रहातो जिला डिवटी म्हणतात. हा डिवटी घेतलेला माणूस त्या नृत्य गान सादर करणा-या माणसासाठी विनोद थट्टा मस्करी सादर करतो. त्यांची वादये म्हणजे एका उघडया डब्याला लांब काठीच्या खाली धातूची तार जोडलेली असते जी एका लहान लाकडी पिनेला बांधलेली असते आणि दोन लहान धातूचे ढोल जे खालच्या बाजूने लाकडी खूंटयांना जोडलेले असतात. या दोन ढोलांमधील एक ढोल भद्द वाजतो तर एक ढोल तिक्ष्ण वाजतो. गोंधळात देवी भवानीच्या सन्मानार्थ नृत्य सादर केले जाते.
कला सादर करावयाच्या व्यासपीठावर एक लहान लाकडी स्टूल उभा केला जातो त्याच्यावर एक कापड आंथरून त्यावर गहू पसरवला जातो व त्यावर एक तांब्याचे भांडे ठेवले जाते. त्यात पाणी टाकले जाते, बाजूने पाने ठेवून त्यावर नारळ ठेवले जाते. हे देवीचे रूप दाखविते. गोंधळाचे सादरीकरण झाल्या नंतर गोंधळी पूजेचे साहित्य घेवून जातात आणि नारळ व गहू खावून टाकतात. त्यांची सामान्यपणे फी एक ते चार रूपये असते या शिवाय पाहूने लोक त्यांना काही पैसे बक्षीस म्हणूनही देतात. गोंधळी लोक विवाह मूलामूलींचे नाव ठेवण्याचा कार्यक्रम म्हणजे, शांती, आणि मूलगी वयात आल्यानंतरचा कार्यक्रम आणि इतर धार्मीक व मनोरंजनात्मक कार्यक्रमात व्यस्त असतात.
त्यांच्या गोंधळात स्टूल, गहू, पाने, तांब्याचे भांडे, नारळ हे देवीचे रूप म्हणून अत्यंत महत्वाचे मानले जाते. त्यांच्या गान्याचा नमून असा असतो, मी कोण आहे ,मी कोठून आलो, हे एक गूढ आहे जे कोणीही सोडवू शकला नाही. आई, वडिल, बहिन, भाऊ हे सर्व मायाजाल आहे. मी त्यांना माझे मानतो आणि माझ्या स्वार्थात हरवून जातो. जगातील जिवन हे नरकाची सूरूवात आहे. माणसाने यात स्वताला अकारण गूरफाटून घेतले आहे. तूमच्या गूरूला विसरू नका. त्याचे चरनस्पर्श करा. दया , करूना, व अनूकंपेची ढाल बाळगा व ज्ञानाची तलवार हाती घ्या. प्रत्येक मानवी शरिरात देव आहे.
अंगात लांब लाल झगा परिधान करून ही जात पहाटेपासून दूपारपर्यंत भिक्षा मागते. त्यांचा सामाजिक दर्जा काहीसा कनिष्ठ असला तरी ते बहूदा साधे व प्रामाणिक असतात. माणूस त्याचा नवस पूर्ण करण्यासाठी आपली जात नसोडताही गोंधळी बनू शकतो. त्यानंतर त्याचा गोंधळी म्हणून आरंभ होतो व त्याला कवडयाची माळ दिली जाते. प्रत्येक मंगळवारी तो ती परिधान करतो व देवीच्या सन्मानार्थ पाच घरी भिक्षा मागतो. या व्यतीरिक्त इतर वेळी तो स्वताची जात धारण करून सामान्य व्यवहार करू शकतो.
गोंधळी हा मराठी भिक्षूक संगीतकार आणि नर्तक लोकांचा वर्ग आहे जो मराठवाडयाच्या सर्व जिल्हयात आढळतो परंतू विशेषत्वाने तो उस्मानाबाद जिल्हयात आढळतो. ते त्यांच्या व्यावसायिक नृत्यांमधून म्हणजेच गोंधळामधून नावे घेतात. गोंधळी या शब्दाचा उगम गोंधळ या शब्दापासून झाला आहे. गोंधळी नृत्य करताना राजी रं जी जी असा सतत जप करतात. त्यांची परंपरा अशी मानते की, त्यांची उत्पत्ती रूषी जमदाग्नी व रेणूका यांच्या पासून झाली आहे. दूस-या एका मतानूसार ते प्राचिन मैत्र्यांप्रमाणेच आहेत. ज्यांना वैदहीका पिता व अयोगवा माता यांचे वंशज मानले जाते.
गोंधळी जात ही दोन उपजातींमध्ये विभागली गेली आहे, कदमराई व रेणूराई जे एकत्र विवाह करत नाहीत अथवा एकत्र खातही नाहीत. या दोघींचे पहेरावही भिन्न आहेत. एक गळयात कवडयाची माळ घालतात तर दूसरे देवीची मूर्ती गळयात बांधतात मात्र दोघीही देवीच्या भक्त आहेत. देवी जी शिवाची पत्नी आहे. कदमराई गोंधळी देवीच्या पायात भिक्षा मागतात जो विशेष अधिकार मानला जातो जो रेणूरायांना नाही. याशिवाय एक तिसरा वर्गही आहे गोंधळयांचा ज्यांना अकरमाशी म्हटले जाते. हा कदाचित कदमराई व रेणूराई गोंधळयांचा अनौरस संततीचा असावा. गोंधळी हा मराठा कुणब्यांचाच एक स्वतंत्र गट असावा जो त्यांच्या पासून आपल्या भिक्षा मागण्याच्या निवडलेल्या व्यवसायामूळे वेगळा झाला असावा. पूरूष त्याच्या स्वताच्या वंशातील मूलींशी विवाह करू शकत नाही. आपल्या बहिनीच्या मूली, त्याच्या वडीलांच्या बहिनीच्या व आईच्या भावांच्या मूलींशी विवाह करू शकतो. बायका किती असाव्यात याची मर्यादा नसल्याने त्याला बहूविवाहांची परवानगी आहे.
गोंधळी मूलींचे विवाह त्यांच्या बालपणी अथवा प्रौढपणी वयाच्या 3 ते 16 मध्ये होतात. मूलीच्या वडीलाला 25 ते 200 रूपयांपर्यंतची किंमत वर पक्षाकडून मिळते. विवाह सोहळा 5 दिवसांपर्यंत वाढतो आणि तो मराठी जातीतील विवाहांसारखाच असतो. पहिल्या दिवशी वधू आणि वराला त्यांच्या स्वताच्या घरीच हळद आणि तेलाचा लेप लावला जातो. त्यानंतर वराला हनूमाणाच्या मंदीरात हजर केले जाते परतफेड म्हणून. विवाहात आंबा, सौंदड, पळस, उंबर, आणि रूठीच्या पानांचा गठठा मंडपाच्या एका खांबाला बांधला जातो. देवी आई व इतर देवतांच्या नावाने प्राण्यांचे बळी दिले जातात व पाहून्यांना मेजवानी दिली जाते. विवाह समारंभाचा दूसरा दिवस म्हणजे प्रत्येक्ष विवाह. या दिवशी वधू वराला एकमेकांसमोर उभे केले जाते व त्यांच्यावर तांदूळाचे दाणे शिंपडले जातात. उर्वरित 3 दिवस मेजवानी आणि आनंदउत्सव साजरे करतात. विधवांना पूर्नविवाह करण्याची अनूमती आहे परंतू ती घटस्फोटीट जातीच्या नावानेच ओळखली जाते.
गोंधळयांच्या मूख्य देवता तूळजापूरची भवानी आणि माहूरच्या रेणूका आहेत ज्यांच्या सन्मानार्थ ते अश्विन महिन्यात सप्टेंबर/ ऑक्टोबर नवरात्र उत्सव साजरे करतात. अश्विनच्या 10 व्या दिवशी अग्नी पेटवला जातो व त्यात बोकडाचा बळी देवून दारू अर्पन केली जाते. चैताच्या महिन्यातही उपवास केले जातात. आषाढाच्या महिन्यात जून/जूलै मरीआई, कोच्चम्मा, सितळादेवी, आणि इतर देवी व देवतांची पूजाअर्चा केली जाते याही वेळी बोकडांचे बळी दिले जातात. याशिवाय इतरही वेळी जातीतील वरिष्ठ लोक पूजा करतात व सर्व हिंदू सन साजरे करतात. ब्राम्हणांना समारोहप्रसंगी व इतर धार्मीक कार्याप्रसंगी निमंत्रित केले जाते.
मृत शरिरांना एक तर पूरले जाते किंवा जाळले जाते. यावेळी डोके दक्षिण दिशेकडे ठेवले जाते, दहाव्या दिवशी श्राध्द घातले जाते. भाद्रपद महिन्यात ऑगस्ट सप्टेंबर पूर्वजांना पाण्याची भांडी दिली जातात. पूर्वजांच्या प्राणांना खास करून महिला पूर्वजांच्या प्राणांना फूलांचे व फळांचे अर्पण केले जाते.
बाळाच्या जन्मानंतर 10 दिवस आईला अशूध्द समजले जाते आणि या काळात तिला पलंगावर झोपू दिले जात नाही कारण असे सांगितले जाते की, त्यांची देवी रेणूका माहूरात पलंगावर झोपलेली असते. बाळाच्या जन्माच्या 5 व्या दिवशी देवी सटवाईची पूजा अर्चा केली जाते.या दिवशी बाळाचे पालक उपवास करतात. पौगंड अवस्थेतील मूलगी 3 दिवस अशूध्द समजली जाते. सामाजिक दृष्टया गोंधळयांचा दर्जा हा मराठा कूणब्यांच्या खालचा समजला जातो. ते हरिण पाळीव प्राणी व पक्षी आणि माशांचे मांस खातात. ते मद्य प्राशन करतात. ते इतर जातींच्या प्राण्यांचे मांस खात नाहीत.
गोंधळी व्यावसायिक भिक्षुक आहेत. ते ढोल ,संबळ, तुणतुण्याच्या तालावर नाचतात व गातात आणि देवी भवानी व रेणूका या देवींच्या सन्मानार्थ दारोदार व गावोगाव विनम्र भिक्षा मागतात. परंतू ते प्रामूख्याने गोंधळात व्यस्त असतात जे ब्राम्हण, मराठा आणि इतर जातींमध्ये साजरे केले जातात. या प्रसंगी पाच गोंधळयांचा समूह देवीची, शिवाची व खंडोबाची आराधना संगीतातून व नृत्यातून करतात. या प्रसंगी रामायण महाभारतातील पारंपारिक कथा ऐकवल्या जातात. कपाळावर हळदी कूकवाचा लेप लावला जातो. आरती पूष्प, धूप ,कापूर, आगरबत्ती पेटवीले जातात. या ठिकाणी रसेल यांनी पून्हा एकदा पूजा कशी मांडली जाते हे सांगीतले आहे. गोंधळ हा विनोदी असतो असेही लिहीले आहे. गोंधळ रात्रभर चालतो व सकाळी पूजा आरती होवून आशिर्वाद मिळवून गोंधळ समाप्त होतो. शेवटी रसेल असेही लिहीतात की, आता गोंधळ कमी होवून काही गोंधळी शेतीकडे वळले आहेत.
मित्रांनो, द ट्राईब्स ॲण्ड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया हे पूस्तक एका इंग्रजी साहित्यकाने आपल्या निरिक्षणातून व सर्वेक्षणातून लिहीले असल्याने व ते त्याच्या भाषेत म्हणजे इंग्रजी मध्ये लिहीले असल्याने मांडणीमध्ये काही चूका असू शकतात. काही चूका माझ्याकडून भाषांतरात झाल्या असल्याची शक्यता नाकारता येत नाही परंतू त्या होणार नाहीत याची मी पूरेपूर काळजी घेतलेली आहे. रसेल यांनी लिहीलेले वर्णन त्या काळचे म्हणजे 100 वर्षांपेक्षाही पूर्वीचे आहे. ते म्हणतात ते, म्हणजेच ते लिहीतात ते सत्य असेलच असे नाही. परंतू एका प्रसिध्द साहितीकाने व एवढया मोठया अधिका-याने आपल्या गोंधळी जाती विषयी एका फार मोठया पुरातन व प्रसिध्द पूस्तकात लिहिले आहे, जे पूस्तक जागतिक दर्जाचे आहे व जे अनेक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय आभ्यासकांचे संदर्भ पुस्तक आहे! त्यात आपल्याविषयी काय लिहीले आहे हे सर्व समाज बांधवांना माहीत व्हावे यासाठी ते स्वभाषेमध्ये भाषांतरित करणे अत्यंत आवश्यक होते म्हणून मी हा भाषांतराचा खटाटोप केला.
मित्रांनो या पुस्तकातील या उता-यातील आपल्याशी संबंधित काही वर्णन आपल्याला खटकले असेल, अतिशोक्ती वाटले असेल, चूकीचे व खोटे वाटले असेल, त्यामूळे कदाचित तुमचे मन दूखावले असेल तर तो माझा दोष नाही. तसेच काही आवडले असेल तर त्याचेही श्रेय माझे नाही. मी केवळ भाषांतर केले आहे.
मात्र मी एवढी विनंती नक्की करेल की, काळाच्या प्रवाहात इतिहासातील अनेक संदर्भ बदलत असतात. तसेच संशोधक, साहित्यिक, यांच्या कडूनही छोटया- मोठया चूका होवू शकतात. कधी कधी यथोचित शब्द सुचत नाही व अर्थ बदलतो. असेही असू शकते की, एखादा साहित्यिक जाणिवपूर्वक काहीतरी काल्पनिक लिहून प्रसिध्दी मिळवू शकतो. परंतू स्वर्गीय आर. व्ही. रसेल यांची ख्याती तशी नाही. ते एक अत्यंत अभ्यासू , कष्टाळू, बूध्दीमान व वस्तुनिष्ठ साहित्यिक म्हणून जगदविख्यात आहेत. त्यांनी आपल्या विषयी काहितरी लिहीले यातच आपण मोठेपण मानायला हवे व त्यांनी काय लिहीले आहे हे वाचायला व समजून घ्यायला हवे.
बाळासाहेब सिताराम धुमाळ
मो.9421863725.
"द ट्राईब्स ॲण्ड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया" हे रॉबर्ट व्हेन रसेल यांचे ऐतिहासिक व जागतिक दर्जाचे गाजलेले पूस्तक आहे. या पूस्तकात रसेल यांनी ब्रिटीश भारतातील सेंट्रल प्रोव्हीन्सेस ऑफ इंडिया म्हणजेच आताच्या मध्यप्रदेश व विदर्भ, मराठवाडा मधील विविध जाती व जमातींची माहिती या पूस्तकात दिली आहे. रॉबर्ट व्हेन रसेल हे एक जगप्रसिध्द लेखक व अधिकारी होते. त्यांचा जन्म 8 ऑगस्ट 1873 रोजी झाला व ते 30 डिसेंबर 1915 रोजी म्रूत्यू पावले. त्यांचे हे पूस्तक 4 खंडात उपलब्ध आहे. त्यातील खंड 3 मध्ये मध्य भारतातील गोंधळी व इतर जाती जमातींची माहिती उपलब्ध आहे. विशेष म्हणजे हे पूस्तक त्यांच्या मू्त्यूनंतर सन 1916 मध्ये मॅकमिलन व कंपनी लिमीटेड सेंट मार्टिन स्ट्रीट लंडन यांनी प्रकाशित केले. रसेल हे 1901 च्या भारतीय जनगणनेचे अधिक्षकही होते. त्यांच्या सोबत राय बहादूर हिरालाल हे ही सहाय्यक म्हणून होते. द ट्राईब्स ॲण्ड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया हे पूस्तक इंटरनेटवर इंग्रजी मध्ये ई-बूक स्वरूपात उपलब्ध आहे. या पूस्तकातील गोंधळी जातीचे केलेले वर्णन मी वाचले व एका इंग्रज लेखकाने 100 वर्षांपूर्वी इंग्रजीमध्ये काहीतरी लिहीले आहे याने मी भारावून गेलो व माझ्या जात बांधवांनाही हे माहित व्हावे, वाचायला मिळावे म्हणून याचे मी मराठीमध्ये भाषांतर करायचे ठरवले जे आपणा समोर सादर करत आहे. हे भाषांतर करत असतांना मी माझ्या मनाचे यात काहीही समाविष्ठ केले नाही. तसेच मूळ लेखनातील काहीही वगळले नाही. केवळ काही शब्दांचे अर्थ जे जूने वेगळे होते व नवीन वेगळे आहेत ते समाविष्ठ केले आहेत. तसेच काही शब्दांचे स्पष्टीकरण तर काही शब्द समूहांबददलचे शब्द देखील आपल्या आकलन सूलभतेसाठी समाविष्ठ केले आहेत.
या पूस्तकात रसेल म्हणतात की, गोंधळी ही भारताच्या मध्य प्रांतातील (मध्यप्रदेश) व वरार (व-हाड) मधील मराठा जिल्हायांतील भटक्या, भिक्षूक व संगितकारांची जमात आहे. गोंधळी हा शब्द मराठीतील गोधरणे या शब्दापासून तयार झाला आहे ज्याचा मूळ अर्थ आवाज किंवा गोंगाट करणे असा होतो. 1911 च्या जनगननेत गोंधळी लोकसंख्या बेरार मध्ये 3000 तर मध्य प्रांतात 300 आढळून आली. ही जमात बॉम्बे प्रांतात देखील आढळून येते. जातीची उत्पत्ती स्पष्ट नसली तरी वाघ्या आणि मूरळींच्या संततीतून किंवा त्यांच्या पालकांनी आपल्या प्रतिज्ञेच्या पूर्ततेसाठी मंदीरांना वाहीलेल्या मूलामूलींमधून अस्तीत्वात आली असावी. श्री. किटस यांनी 1881 च्या बेरार जनगनना अहवालात नमूद केले आहे की, गोंधळी हे तूळजापूर येथील तूकाईच्या मंदीराशी किंवा माहूर येथील रेणूका मंदीराशी जोडलेले आहेत. हा मजकूर प्यारेलाल मिश्रा यांच्या मानववंशशास्त्राच्या श्री. केशवराव जोशी लिपीक हेडमास्टर सीटी स्कूल, नागपूर यांनी लिहीलेल्या कागदपत्रातून संकलीत केला आहे.
गोधळी जातीच्या कदमराई व रेणूराई या उपजाती आहेत. ज्या आपसात विवाह करीत नाहीत. मध्य प्रांतामध्ये या दोन उपजातींशिवायही अनेक उपजाती देखील आहेत. त्यांच्यापैकी बहूतेक विशिष्ठ जातींची नावे आहेत आणि त्यात स्पष्टपणे या जातींच्या सदस्यांचा समावेश आहे. जे पूढे गोंधळी अथवा गोंधळयांचे वंशज बनले. अशा प्रकारे उपजातींची नावे ब्राम्हण गोंधळी, मराठा गोंधळी, माने गोंधळी, कुणबी गोंधळी, खैरे गोंधळी, तेली गोंधळी, महार गोंधळी, मांग गोंधळी, अशी आहेत. विदूर गोंधळी देखील आहेत! त्याच बरोबर काही देशकरांमधून काही दख्खनमधून तर काही गंगेपलीकडून आलेले आहेत. काही हिजडे व नपूंसक देखील गोधळी बनले. म्हणूनच हे स्पष्ट आहे की, या जातींचे सदस्य गोधळी बनतात आणि त्यांचे विवाह त्यांच्या स्वतच्या जातीच्या तसेच इतर जातीधर्मांतून आलेल्या लोकांसोबत होतात. त्यामूळे त्यांचे नात्यांचे सामाजिक स्थान निश्चित होते. सर्व गोधळयांना सैद्धांतिक‍दृष्ट्या समान मानले जाते परंतू असे असले तरी त्यांच्या मूळ पायांवरच त्यांचे स्थान निश्चित होते व म्हणून जातीची सामाजिक भावना त्यांच्या या धारणेस परवानगी देण्यास खूपच कठोर असते व म्हणूनच हे समाधानी असतील की नाही याबाबत शंका आहे.
कुणबी गोधळी सामान्य कुणब्यांकडून अन्न घेउू शकतात परंतू ते भिक्षूक असल्यामूळे त्यांचा दर्जा कनिष्ठ असतो. त्यांच्या खालचा असतो. जातींमध्ये अनेक गट व गोत्र आहेत ज्यांची नावे अनुवंशावरून व प्रादेशिकतेवरून वर्गीकृत केली जातात. उदा. डोकीफोडे ज्यांनी भिक्षा मागताना डोकी फोडलेली असतात, सूक्ते जे सडपातळ वा कमकूवत असतात, मूके जे मूक असतात, जबल ज्यांचे जोग्यांसारखे लांब केस असतात व पाचंगे ज्यांना पाच अवयव असतात. मुलींचा विवाह नियम असल्याने त्याप्रमानेच किशोर अवस्थेपूर्वीच केला जातो. विवाह कुणब्यांप्रमाणेच सामान्य विवाहांप्रमाणेच होतात मात्र रेणूका देवीची विशेंष प्रार्थना केली जाते आणि मूलाला जातीच्या पाच विवाहीत पूरूषांकडून कवडयाची माळ परिधान केली जाते. जोवर हे होत नाही तोवर त्याला गोधळी मानले जात नाही. ब्रम्हचर्य हे आदेशाचा सिध्दांत नाही. विधवांच्या पूर्नविवाहास परवानगी आहे. पूरूषांकडून स्त्रिच्या गळयात काळया मण्याची माळ परिधान केली जाते आणि स्त्रीकडून पूरूषाला पायात घालण्यासाठी एक बूटाची जोडी दिली जाते. दुसरी पत्नी आपल्या पतिच्या पहिल्या पत्नीची चांदीची किंवा सोन्याची प्रतिमा आपल्या गळयात सतत परिधान करते आणि जेवण्याआधी त्या प्रतितेचे पूजन करते. तसेच तिच्या पतीसोबत झोपण्यापूर्वी तिला परवानगी मागीतली जाते. या जातीत देवी भवानी अत्यंत आदरणीय आहे आणि तीच्या सन्मानार्थ श्रध्देने मंगळवारी व शूक्रवारी उपवास केला जातो. ते त्यांची संगीत वादये दस-याच्या दिवशी पूजतात आणि देवीला बोकडाचा नैवेदय अर्पण करून रात्रभर गातात व नाचतात. हा त्यांचा मूख्य उत्सव आाहे.
ते अश्विन महिन्यात सप्टेंबर ऑक्टोबर मध्ये 9 दिवसांचे उपवास करतात आणि ज्वारी किंवा गव्हाची घरात देवीसमोर उगवण करतात. गोंधळी भिक्षूक संगीतकार आहेत. ते लगीनसराईत उच्च जातींमध्ये विवाहप्रसंगी नृत्यांसह गोधळ साजरा करतात. गोधळासाठी चार माणसे आवश्यक असतात. त्यातील एक लांब, लाल किंवा पांढरा झगा घालून डोक्यावर कापडी पगडी बांधून पायात घूंगरे बांधून व गळयात कवडयाची माळ घालून नृत्य कला गाण कला सादर करतो. तर इतर तीन त्याच्या मागे उभे रहातात. त्यातील दोघे संभळ तुणतूणे वाजवतात तर एक जण हातात पवित्र मशाल घेवून उभा रहातो जिला डिवटी म्हणतात. हा डिवटी घेतलेला माणूस त्या नृत्य गान सादर करणा-या माणसासाठी विनोद थट्टा मस्करी सादर करतो. त्यांची वादये म्हणजे एका उघडया डब्याला लांब काठीच्या खाली धातूची तार जोडलेली असते जी एका लहान लाकडी पिनेला बांधलेली असते आणि दोन लहान धातूचे ढोल जे खालच्या बाजूने लाकडी खूंटयांना जोडलेले असतात. या दोन ढोलांमधील एक ढोल भद्द वाजतो तर एक ढोल तिक्ष्ण वाजतो. गोंधळात देवी भवानीच्या सन्मानार्थ नृत्य सादर केले जाते.
कला सादर करावयाच्या व्यासपीठावर एक लहान लाकडी स्टूल उभा केला जातो त्याच्यावर एक कापड आंथरून त्यावर गहू पसरवला जातो व त्यावर एक तांब्याचे भांडे ठेवले जाते. त्यात पाणी टाकले जाते, बाजूने पाने ठेवून त्यावर नारळ ठेवले जाते. हे देवीचे रूप दाखविते. गोंधळाचे सादरीकरण झाल्या नंतर गोंधळी पूजेचे साहित्य घेवून जातात आणि नारळ व गहू खावून टाकतात. त्यांची सामान्यपणे फी एक ते चार रूपये असते या शिवाय पाहूने लोक त्यांना काही पैसे बक्षीस म्हणूनही देतात. गोंधळी लोक विवाह मूलामूलींचे नाव ठेवण्याचा कार्यक्रम म्हणजे, शांती, आणि मूलगी वयात आल्यानंतरचा कार्यक्रम आणि इतर धार्मीक व मनोरंजनात्मक कार्यक्रमात व्यस्त असतात.
त्यांच्या गोंधळात स्टूल, गहू, पाने, तांब्याचे भांडे, नारळ हे देवीचे रूप म्हणून अत्यंत महत्वाचे मानले जाते. त्यांच्या गान्याचा नमून असा असतो, मी कोण आहे ,मी कोठून आलो, हे एक गूढ आहे जे कोणीही सोडवू शकला नाही. आई, वडिल, बहिन, भाऊ हे सर्व मायाजाल आहे. मी त्यांना माझे मानतो आणि माझ्या स्वार्थात हरवून जातो. जगातील जिवन हे नरकाची सूरूवात आहे. माणसाने यात स्वताला अकारण गूरफाटून घेतले आहे. तूमच्या गूरूला विसरू नका. त्याचे चरनस्पर्श करा. दया , करूना, व अनूकंपेची ढाल बाळगा व ज्ञानाची तलवार हाती घ्या. प्रत्येक मानवी शरिरात देव आहे.
अंगात लांब लाल झगा परिधान करून ही जात पहाटेपासून दूपारपर्यंत भिक्षा मागते. त्यांचा सामाजिक दर्जा काहीसा कनिष्ठ असला तरी ते बहूदा साधे व प्रामाणिक असतात. माणूस त्याचा नवस पूर्ण करण्यासाठी आपली जात नसोडताही गोंधळी बनू शकतो. त्यानंतर त्याचा गोंधळी म्हणून आरंभ होतो व त्याला कवडयाची माळ दिली जाते. प्रत्येक मंगळवारी तो ती परिधान करतो व देवीच्या सन्मानार्थ पाच घरी भिक्षा मागतो. या व्यतीरिक्त इतर वेळी तो स्वताची जात धारण करून सामान्य व्यवहार करू शकतो.
गोंधळी हा मराठी भिक्षूक संगीतकार आणि नर्तक लोकांचा वर्ग आहे जो मराठवाडयाच्या सर्व जिल्हयात आढळतो परंतू विशेषत्वाने तो उस्मानाबाद जिल्हयात आढळतो. ते त्यांच्या व्यावसायिक नृत्यांमधून म्हणजेच गोंधळामधून नावे घेतात. गोंधळी या शब्दाचा उगम गोंधळ या शब्दापासून झाला आहे. गोंधळी नृत्य करताना राजी रं जी जी असा सतत जप करतात. त्यांची परंपरा अशी मानते की, त्यांची उत्पत्ती रूषी जमदाग्नी व रेणूका यांच्या पासून झाली आहे. दूस-या एका मतानूसार ते प्राचिन मैत्र्यांप्रमाणेच आहेत. ज्यांना वैदहीका पिता व अयोगवा माता यांचे वंशज मानले जाते.
गोंधळी जात ही दोन उपजातींमध्ये विभागली गेली आहे, कदमराई व रेणूराई जे एकत्र विवाह करत नाहीत अथवा एकत्र खातही नाहीत. या दोघींचे पहेरावही भिन्न आहेत. एक गळयात कवडयाची माळ घालतात तर दूसरे देवीची मूर्ती गळयात बांधतात मात्र दोघीही देवीच्या भक्त आहेत. देवी जी शिवाची पत्नी आहे. कदमराई गोंधळी देवीच्या पायात भिक्षा मागतात जो विशेष अधिकार मानला जातो जो रेणूरायांना नाही. याशिवाय एक तिसरा वर्गही आहे गोंधळयांचा ज्यांना अकरमाशी म्हटले जाते. हा कदाचित कदमराई व रेणूराई गोंधळयांचा अनौरस संततीचा असावा. गोंधळी हा मराठा कुणब्यांचाच एक स्वतंत्र गट असावा जो त्यांच्या पासून आपल्या भिक्षा मागण्याच्या निवडलेल्या व्यवसायामूळे वेगळा झाला असावा. पूरूष त्याच्या स्वताच्या वंशातील मूलींशी विवाह करू शकत नाही. आपल्या बहिनीच्या मूली, त्याच्या वडीलांच्या बहिनीच्या व आईच्या भावांच्या मूलींशी विवाह करू शकतो. बायका किती असाव्यात याची मर्यादा नसल्याने त्याला बहूविवाहांची परवानगी आहे.
गोंधळी मूलींचे विवाह त्यांच्या बालपणी अथवा प्रौढपणी वयाच्या 3 ते 16 मध्ये होतात. मूलीच्या वडीलाला 25 ते 200 रूपयांपर्यंतची किंमत वर पक्षाकडून मिळते. विवाह सोहळा 5 दिवसांपर्यंत वाढतो आणि तो मराठी जातीतील विवाहांसारखाच असतो. पहिल्या दिवशी वधू आणि वराला त्यांच्या स्वताच्या घरीच हळद आणि तेलाचा लेप लावला जातो. त्यानंतर वराला हनूमाणाच्या मंदीरात हजर केले जाते परतफेड म्हणून. विवाहात आंबा, सौंदड, पळस, उंबर, आणि रूठीच्या पानांचा गठठा मंडपाच्या एका खांबाला बांधला जातो. देवी आई व इतर देवतांच्या नावाने प्राण्यांचे बळी दिले जातात व पाहून्यांना मेजवानी दिली जाते. विवाह समारंभाचा दूसरा दिवस म्हणजे प्रत्येक्ष विवाह. या दिवशी वधू वराला एकमेकांसमोर उभे केले जाते व त्यांच्यावर तांदूळाचे दाणे शिंपडले जातात. उर्वरित 3 दिवस मेजवानी आणि आनंदउत्सव साजरे करतात. विधवांना पूर्नविवाह करण्याची अनूमती आहे परंतू ती घटस्फोटीट जातीच्या नावानेच ओळखली जाते.
गोंधळयांच्या मूख्य देवता तूळजापूरची भवानी आणि माहूरच्या रेणूका आहेत ज्यांच्या सन्मानार्थ ते अश्विन महिन्यात सप्टेंबर/ ऑक्टोबर नवरात्र उत्सव साजरे करतात. अश्विनच्या 10 व्या दिवशी अग्नी पेटवला जातो व त्यात बोकडाचा बळी देवून दारू अर्पन केली जाते. चैताच्या महिन्यातही उपवास केले जातात. आषाढाच्या महिन्यात जून/जूलै मरीआई, कोच्चम्मा, सितळादेवी, आणि इतर देवी व देवतांची पूजाअर्चा केली जाते याही वेळी बोकडांचे बळी दिले जातात. याशिवाय इतरही वेळी जातीतील वरिष्ठ लोक पूजा करतात व सर्व हिंदू सन साजरे करतात. ब्राम्हणांना समारोहप्रसंगी व इतर धार्मीक कार्याप्रसंगी निमंत्रित केले जाते.
मृत शरिरांना एक तर पूरले जाते किंवा जाळले जाते. यावेळी डोके दक्षिण दिशेकडे ठेवले जाते, दहाव्या दिवशी श्राध्द घातले जाते. भाद्रपद महिन्यात ऑगस्ट सप्टेंबर पूर्वजांना पाण्याची भांडी दिली जातात. पूर्वजांच्या प्राणांना खास करून महिला पूर्वजांच्या प्राणांना फूलांचे व फळांचे अर्पण केले जाते.
बाळाच्या जन्मानंतर 10 दिवस आईला अशूध्द समजले जाते आणि या काळात तिला पलंगावर झोपू दिले जात नाही कारण असे सांगितले जाते की, त्यांची देवी रेणूका माहूरात पलंगावर झोपलेली असते. बाळाच्या जन्माच्या 5 व्या दिवशी देवी सटवाईची पूजा अर्चा केली जाते.या दिवशी बाळाचे पालक उपवास करतात. पौगंड अवस्थेतील मूलगी 3 दिवस अशूध्द समजली जाते. सामाजिक दृष्टया गोंधळयांचा दर्जा हा मराठा कूणब्यांच्या खालचा समजला जातो. ते हरिण पाळीव प्राणी व पक्षी आणि माशांचे मांस खातात. ते मद्य प्राशन करतात. ते इतर जातींच्या प्राण्यांचे मांस खात नाहीत.
गोंधळी व्यावसायिक भिक्षुक आहेत. ते ढोल ,संबळ, तुणतुण्याच्या तालावर नाचतात व गातात आणि देवी भवानी व रेणूका या देवींच्या सन्मानार्थ दारोदार व गावोगाव विनम्र भिक्षा मागतात. परंतू ते प्रामूख्याने गोंधळात व्यस्त असतात जे ब्राम्हण, मराठा आणि इतर जातींमध्ये साजरे केले जातात. या प्रसंगी पाच गोंधळयांचा समूह देवीची, शिवाची व खंडोबाची आराधना संगीतातून व नृत्यातून करतात. या प्रसंगी रामायण महाभारतातील पारंपारिक कथा ऐकवल्या जातात. कपाळावर हळदी कूकवाचा लेप लावला जातो. आरती पूष्प, धूप ,कापूर, आगरबत्ती पेटवीले जातात. या ठिकाणी रसेल यांनी पून्हा एकदा पूजा कशी मांडली जाते हे सांगीतले आहे. गोंधळ हा विनोदी असतो असेही लिहीले आहे. गोंधळ रात्रभर चालतो व सकाळी पूजा आरती होवून आशिर्वाद मिळवून गोंधळ समाप्त होतो. शेवटी रसेल असेही लिहीतात की, आता गोंधळ कमी होवून काही गोंधळी शेतीकडे वळले आहेत.
मित्रांनो, द ट्राईब्स ॲण्ड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिन्सेस ऑफ इंडिया हे पूस्तक एका इंग्रजी साहित्यकाने आपल्या निरिक्षणातून व सर्वेक्षणातून लिहीले असल्याने व ते त्याच्या भाषेत म्हणजे इंग्रजी मध्ये लिहीले असल्याने मांडणीमध्ये काही चूका असू शकतात. काही चूका माझ्याकडून भाषांतरात झाल्या असल्याची शक्यता नाकारता येत नाही परंतू त्या होणार नाहीत याची मी पूरेपूर काळजी घेतलेली आहे. रसेल यांनी लिहीलेले वर्णन त्या काळचे म्हणजे 100 वर्षांपेक्षाही पूर्वीचे आहे. ते म्हणतात ते, म्हणजेच ते लिहीतात ते सत्य असेलच असे नाही. परंतू एका प्रसिध्द साहितीकाने व एवढया मोठया अधिका-याने आपल्या गोंधळी जाती विषयी एका फार मोठया पुरातन व प्रसिध्द पूस्तकात लिहिले आहे, जे पूस्तक जागतिक दर्जाचे आहे व जे अनेक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय आभ्यासकांचे संदर्भ पुस्तक आहे! त्यात आपल्याविषयी काय लिहीले आहे हे सर्व समाज बांधवांना माहीत व्हावे यासाठी ते स्वभाषेमध्ये भाषांतरित करणे अत्यंत आवश्यक होते म्हणून मी हा भाषांतराचा खटाटोप केला.
मित्रांनो या पुस्तकातील या उता-यातील आपल्याशी संबंधित काही वर्णन आपल्याला खटकले असेल, अतिशोक्ती वाटले असेल, चूकीचे व खोटे वाटले असेल, त्यामूळे कदाचित तुमचे मन दूखावले असेल तर तो माझा दोष नाही. तसेच काही आवडले असेल तर त्याचेही श्रेय माझे नाही. मी केवळ भाषांतर केले आहे.
मात्र मी एवढी विनंती नक्की करेल की, काळाच्या प्रवाहात इतिहासातील अनेक संदर्भ बदलत असतात. तसेच संशोधक, साहित्यिक, यांच्या कडूनही छोटया- मोठया चूका होवू शकतात. कधी कधी यथोचित शब्द सुचत नाही व अर्थ बदलतो. असेही असू शकते की, एखादा साहित्यिक जाणिवपूर्वक काहीतरी काल्पनिक लिहून प्रसिध्दी मिळवू शकतो. परंतू स्वर्गीय आर. व्ही. रसेल यांची ख्याती तशी नाही. ते एक अत्यंत अभ्यासू , कष्टाळू, बूध्दीमान व वस्तुनिष्ठ साहित्यिक म्हणून जगदविख्यात आहेत. त्यांनी आपल्या विषयी काहितरी लिहीले यातच आपण मोठेपण मानायला हवे व त्यांनी काय लिहीले आहे हे वाचायला व समजून घ्यायला हवे.
बाळासाहेब सिताराम धुमाळ
मो.9421863725.
